`Ləyaqətsiz vərəsə` anlayışı şəxsiyyəti alçaldırmı?

`Ləyaqətsiz vərəsə` anlayışı şəxsiyyəti alçaldırmı? – Hüquqşünasın şərhi

16:00 13 Aprel 2018

Femida.az vətəndaşlara hüquqi yardım layihəsini davam etdirir. Bu dəfə aydınlıq gətirəcəyimiz mövzu “Ləyaqətsiz vərəsə” anlayışı ilə bağlıdır. Mövzunu Femida.az-a vəkil Asif Abdullayev şərh edib.

Vəkilin sözlərinə görə “Ləyaqətsiz vərəsə” anlayışı konstitusiyaya ziddir. Söhbət “ləyaqətsiz” anlayışından gedir.

“Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 24-cü maddəsinin 1-ci hissəsinə əsasən, insan ləyaqəti qorunur və ona hörmət edilir. Həmin maddənin 2-ci hissəsinə əsasən, hər kəsin doğulduğu andan toxunulmaz, pozulmaz və ayrılmaz hüquqları və azadlıqları vardır.

Konstitusiyanın 46-cı maddəsinin 2-ci hissəsinə əsasən, şəxsiyyətin ləyaqəti dövlət tərəfindən qorunur. Heç bir hal şəxsiyyətin ləyaqətinin alçaldılmasına əsas verə bilməz. Hesab edirəm ki, Mülki Məcəllənin 1137-ci maddəsi konstitusiyanın bu qadağanedici normasına ziddir.

Mülki Məcəllənin 1137-ci maddəsi “Ləyaqətsiz vərəsə” adlanır. Həmin maddəyə əsasən, miras qoyanın son iradəsini həyata keçirməsinə qəsdən maneə törətmiş və bununla da özünün və ya özünə yaxın şəxslərin vərəsəliyə çağırılmasına və ya miras paylarının artırılmasına kömək göstərmiş, yaxud vəsiyyət edənin vəsiyyətnamədə ifadə edilmiş son iradəsinə qarşı qəsdən cinayət və ya digər əxlaqsız hərəkət törətmiş şəxs (ləyaqətsiz vərəsə) nə qanun üzrə, nə də vəsiyyət üzrə vərəsə ola bilməz, bu şərtlə ki, həmin hallar məhkəmə tərəfindən təsdiq edilsin.

Maddənin məzmunundan da göründüyü kimi, konkret bir şəxs məhkəmə qərarı ilə ləyaqətsiz adlandırılır.

Məcəllənin bu norması şəxsin ləyaqətini birbaşa alçaldır. Kiminsə rəsmən ləyaqətsiz adlandırılması konstitusiyanın 46-cı maddəsinin 2-ci hissəsinə ziddir. Belə ki, konstitusiyanın qeyd edilən maddəsinə əsasən, heç bir hal şəxsiyyətin ləyaqətinin alçaldılmasına əsas verə bilməz.
Kimsə deyə bilər ki, məsələ şəxsin ümumən ləyaqətsizliyinə aid deyil, vərəsə kimi ləyaqətsizliyinə aiddir. Bu fikirlə razı deyiləm. Heç bir hal rəsmən ləyaqətə toxuna bilməz.

Konstitusiyanın 71-ci maddəsinin 5-ci hissəsinə əsasən, konstitusiyanın heç bir müddəası insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının ləğvinə yönəldilmiş müddəa kimi təfsir edilə bilməz.

Konstitusiyanın 149-cu maddəsinin üçüncü hissəsinə əsasən, qanunlar Konstitusiyaya zidd olmamalıdır. Konstitusiyanın 46-cı maddəsi ilə Mülki Məcəllənin 1137-ci maddəsini müqayisə etdikdə belə məlum olur ki, məcəllənin bu maddəsi konstitusiyaya ziddir.

Konstitusiyanın 46-cı maddəsinin 2-ci hissəsində nəzərdə tutulmuş norma göstərişinin xarakterinə görə qadağanedici norma, tətbiq edildiyi subyektlərin dairəsinə görə isə ümumi normadır. Həmin normanın mənası ondan ibarətdir ki, heç kəsin, heç bir halda şərəfi və ləyaqəti alçaldıla bilməz. Mülki Məcəllənin “ləyaqətsiz” vərəsə anlayışı isə, konkret bir şəxsin ləyaqətinin ümumiyyətlə olmadığını rəsmən təsdiq edir.

Müqayisə üçün istərdim cinayət törətmiş şəxslə ləyaqətsiz vərəsə arasında fərqlərə baxaq. Bildiyimiz kimi, hətta ən ağır cinayət törətmiş, insan mənəviyyatına, şərəfinə və ləyaqətinə sığmayan cinayət törətmiş şəxslərin ləyaqəti qanunla qorunur. Cinayət məcəlləsinin 9.2.-ci maddəsinə əsasən, cinayət törətmiş şəxsə tətbiq edilən cəza və digər cinayət-hüquqi xarakterli tədbirlər ləyaqəti alçaldan xarakter və ya məqsəd daşıya bilməz. Cinayət Prosessual məcəllənin 13.1.-ci maddəsinə əsasən, cinayət təqibi gedişində insanın şərəf və ləyaqətini alçaldan qərarların qəbul edilməsi və ya hərəkətlərə yol verilməsi qadağandır. Cinayət təqibi gedişində heç kəs insan ləyaqətini alçaldan rəftara və cəzaya məruz qala bilməz, insan ləyaqətini alçaldan şəraitdə saxlanıla bilməz, ləyaqəti alçaldan prosessual hərəkətlərin keçirilməsində iştiraka məcbur edilə bilməz. Göründüyü kimi, hətta ən alçaq və ləyaqətsiz cinayətkara heç kəs rəsmən “ləyaqətsiz”, “şərəfsiz” olması barədə qərar verə bilməz, amma yalan danışmış vərəsəni “ləyaqətsiz” hesab etmək olur. Ən alçaq və şərəfsiz cinayətkarın belə ləyaqəti qanunla qorunur.

Ədalət və mütənasiblik prinsipləri baxımından müqayisə edək. Misal üçün, azyaşlı uşağı zorlayan alçaq və ləyaqətsiz şəxsin ləyaqəti qanunla qorunduğu halda, ailə-qohumluq münasibətlərində hiyləgərlik işlədən şəxsə isə məhkəmə qərarına əsasən rəsmən ləyaqətsiz adı verilir. Bu nə dərəcədə ədalətli, qanunun məqsədinə uyğun olaraq mütənasib hesab edilə bilər? “

Bəs, beynəlxalq təcrübədə bu necə ifadə olunur?

“Bu cür norma Rusiya qanunvericiliyində də mövcuddur. Amma müəyyən ölkələrin qanunvericiliyində “ləyaqətsiz” vərəsə anlayışı digər, vərəsəlik hüquqlarını məhdudlaşdıran başqa ad (ləyaqətə rəsmən toxunmayan) altında əks olunub.
Qeyd edilənlərə əsasən, hesab edirəm ki, Mülki Məcəllədə “ləyaqətsiz” vərəsə anlayışı konstitusiyaya, ədalət və mütənasiblik prinsiplərinə uyğun deyil.

Miri Məcidli
Femida.az